લાખ પ્રયત્નો પછી પણ ભારતમાં શા માટે શાકભાજીના ભાવ નિયંત્રિત નથી થઈ શકતા? જાણો મોટું કારણ

ભારતમાં મોંઘવારીનું એક મુખ્ય કારણ શાકભાજી છે. આ વર્ષે નાણાકીય વર્ષ 2024માં પણ આવું જ બન્યું હતું. પરંતુ આ વખતે ગરમી, ઓછાવત્તા અંશે વરસાદ અને જીવજંતુઓના હુમલાએ સ્થિતિ વધુ ખરાબ કરી છે.

સામાન્ય રીતે શિયાળામાં શાકભાજીના ભાવ ઘટે છે, પરંતુ આ વખતે એવું થયું નથી. વાસ્તવમાં, ગયા ઉનાળામાં જે વધારો થયો હતો તેના કરતાં શિયાળામાં ભાવમાં વધુ વધારો થયો હતો. મતલબ કે આખા વર્ષ દરમિયાન દેશમાં મોંઘવારી વધારવામાં શાકભાજીનો મોટો ફાળો હતો.

શાકભાજીના ભાવમાં કેટલી વધઘટ થઈ?

રેટિંગ એજન્સી ક્રિસિલના રિપોર્ટ અનુસાર છેલ્લા 10 વર્ષમાં (2014-23)માં સામાન્ય વસ્તુઓની કિંમતોમાં સૌથી ઓછી વધઘટ જોવા મળી હતી. ખાદ્ય ચીજવસ્તુઓના ભાવમાં સાધારણ વધઘટ જોવા મળી હતી અને શાકભાજીના ભાવમાં સૌથી વધુ 16.8 ટકાની વધઘટ જોવા મળી હતી. આ દર્શાવે છે કે શાકભાજીના ભાવ અન્ય માલસામાન અને સેવાઓ કરતાં વધુ અસ્થિર હતા.

જ્યારે નાણાકીય વર્ષ 2024માં સામાન્ય ચીજવસ્તુઓ અને સેવાઓની કિંમતોમાં માત્ર 0.9 ટકાનો જ ફેરફાર થયો હતો. આ એક વર્ષમાં ખાદ્યપદાર્થોના ભાવમાં 2.5 ટકાનો વધારો થયો છે. પરંતુ શાકભાજીના ભાવમાં મહત્તમ ફેરફાર 15.4 ટકા હતો. આનો અર્થ એ થયો કે નાણાકીય વર્ષ 2024માં તમામ પ્રકારની વસ્તુઓ સાધારણ મોંઘી થઈ હતી, પરંતુ આ વર્ષે પણ શાકભાજીના ભાવ અસ્થિર રહ્યા હતા.

ભારતમાં શા માટે શાકભાજીના ભાવ નિયંત્રિત નથી થઈ શકતા?

2023-24માં શાકભાજી કેટલા મોંઘા વેચાયા?

માર્ચ 2024માં શાકભાજીના ભાવમાં 28.3 ટકાનો વધારો જોવા મળ્યો હતો. જો કે, આ ફુગાવો ફેબ્રુઆરી (30.2%) કરતા થોડો ઓછો હતો અને ગયા વર્ષના માર્ચની સરખામણીમાં કિંમતો 8.4% ઓછી હતી. આ આખું વર્ષ વિચિત્ર રહ્યું. ભાવમાં ઘણી વધઘટ જોવા મળી હતી. મે 2023 માં 7.9% નો ઘટાડો થયો હતો, પછી જુલાઈ 2023 માં અચાનક 37.4% નો ઉછાળો આવ્યો હતો. વોલેટિલિટી (સ્ટાન્ડર્ડ ડેવિએશન) સ્કેલ 15.4 પર પહોંચી ગયું છે, જે નાણાકીય વર્ષ 2020 પછી સૌથી વધુ છે.

પાછલા નાણાકીય વર્ષમાં શાકભાજીનો સરેરાશ ફુગાવો 14.9% હતો, જે નાણાકીય વર્ષ 2023માં માત્ર 3% હતો. આ છેલ્લા દસ વર્ષની સરેરાશ (5.6%) કરતાં ઘણું વધારે છે. નાણાકીય વર્ષ 2024માં લગભગ 30% ફુગાવા માટે શાકભાજી જવાબદાર હતા, જ્યારે સામાન્ય રીતે ફૂડ ઈન્ડેક્સમાં શાકભાજીનો હિસ્સો માત્ર 15.5% જેટલો હોય છે.

આખું વર્ષ અખબારોમાં ટામેટાં અને ડુંગળીના ભાવ મુખ્ય રહે છે, પરંતુ વાસ્તવમાં આ સિવાય અન્ય ઘણી શાકભાજીમાં પણ આગ લાગી હતી. લસણ અને આદુ 100% થી વધુ મોંઘા થયા છે. રીંગણ, પરવલ, કઠોળ વગેરેએ પણ ખિસ્સાને ઘણી રાહત આપી.

શા માટે ભારતમાં શાકભાજીના ભાવ આટલા અસ્થિર છે?

ગયા વર્ષે હવામાન ખૂબ જ ખરાબ હતું અને તેના કારણે શાકભાજીના ભાવમાં ઘણી વધઘટ જોવા મળી હતી. અલ નીનોની સ્થિતિને કારણે હવામાન સરેરાશ કરતાં વધુ ગરમ હતું અને ચોમાસાને પણ અસર થઈ હતી. ગયા વર્ષે દક્ષિણ-પશ્ચિમ ચોમાસું પણ સામાન્ય કરતાં ઓછું હતું. ઓગસ્ટ મહિનામાં બહુ ઓછો વરસાદ પડ્યો હતો. ઉપરાંત ચોમાસાનો ફેલાવો પણ એકસરખો ન હતો.

ભારતીય હવામાન વિભાગ (IMD) અનુસાર 1901માં રેકોર્ડ શરૂ થયા બાદ ઓગસ્ટ 2023 સૌથી સૂકો અને સૌથી ગરમ ઓગસ્ટ હતો. આ સિવાય કેટલાક શાકભાજીના પાક પણ વાયરસને કારણે બગડી ગયા છે. આ બધાનું પરિણામ એ આવ્યું કે શાકભાજીના ભાવ માત્ર મોસમના આધારે જ નહીં. વર્ષના મોટાભાગના મહિનામાં કિંમતો ઊંચી રહી હતી. તે ગયા વર્ષના સ્તરથી પણ ઉપર ગયો, જેના કારણે મોંઘવારી વધી.

ભારત તે દેશોમાંનો એક છે જ્યાં આબોહવા પરિવર્તનની નકારાત્મક અસર પડે છે અને તે ખાસ કરીને કૃષિને અસર કરે છે. તીવ્ર ગરમી, પૂર, તોફાન, ચોમાસામાં થતા ફેરફારો આ બધું શાકભાજીને ઘણું નુકસાન કરે છે. જેના કારણે ઉત્પાદન પણ ઘટે છે અને ભાવ વધે છે. વધતી ગરમી સાથે જીવાતોની સમસ્યા પણ વધે છે.

શા માટે શાકભાજીના ભાવ નિયંત્રણમાં નથી આવી શકતા?

શાકભાજીના ભાવ સંપૂર્ણપણે સિઝન પર આધાર રાખે છે. જોકે સરકાર અને સપ્લાયર્સ શાકભાજીનો સ્ટોક કરવા અને અન્ય દેશોમાંથી આયાત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે, પરંતુ શાકભાજી નાશવંત છે. તેથી, આ તમામ પગલાં સંપૂર્ણ અસર ધરાવતા નથી.

બીજી વાત એ છે કે ભારતમાં શાકભાજી માટે જરૂરી કોલ્ડ સ્ટોરેજ જેવી સુવિધાઓ પણ ઓછી છે, જેના કારણે ભાવને નિયંત્રિત કરવામાં મુશ્કેલી પડે છે. રિપોર્ટમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે ભારત વિશ્વના તે દેશોમાંથી એક છે જે ક્લાઈમેટ ચેન્જના ખતરાનો સામનો કરી રહ્યું છે. ભારે ગરમી, પૂર અને તોફાન જેવી ઘટનાઓ એકંદરે વધી રહી છે, ખેડૂતો અને સામાન્ય લોકો માટે ઘણી સમસ્યાઓ ઊભી થઈ છે.

શાકભાજીના ભાવ સ્થિર કરવા માટે શું ઉપાય છે?

CRISIL ના અહેવાલ મુજબ શાકભાજીના ભાવમાં અચાનક વધઘટ સમગ્ર દેશના ફુગાવાના ગ્રાફને અસર કરે છે. જો કે, શાકભાજીના ભાવમાં વધારો અમુક સમય માટે જ થાય છે કારણ કે બજારમાં નવો માલ આવવાને કારણે ભાવમાં ઘટાડો થાય છે. પરંતુ વારંવારના આવા આંચકાને કારણે શાકભાજીની મોંઘવારી કાયમી ધોરણે વધી શકે છે. તેથી, આ અસરને ઘટાડી શકે તેવા પગલાં લેવા જરૂરી છે.

ભારત જેવા દેશમાં જ્યાં જળવાયુ પરિવર્તનનો ખતરો વધી રહ્યો છે, ત્યારે આપણે ખેતીની પદ્ધતિઓમાં પરિવર્તન લાવીએ તે જરૂરી બની ગયું છે. રસ્તા, સિંચાઈ, કોલ્ડ સ્ટોરેજ જેવી સુવિધાઓમાં સુધારો કરવો જરૂરી છે. ખેતીની નવી અને ટકાઉ પદ્ધતિઓ અપનાવવી પડશે, જે બદલાતા વાતાવરણનો સામનો કરી શકે. તો જ કંઈક થશે, નહીંતર શાકભાજીના ભાવ આપણને રડાવતા રહેશે.

હવામાન વિભાગે વર્ષ 2024માં સારું ચોમાસું રહેવાની આગાહી કરી છે. આનાથી શાકભાજીના ભાવમાં ઘટાડો થવાની ધારણા છે, પરંતુ વરસાદ પણ એટલું જ જરૂરી છે. હવામાન વિભાગના જણાવ્યા અનુસાર જૂન સુધી તાપમાન સામાન્ય કરતા વધુ રહી શકે છે, જેના કારણે શાકભાજીના ભાવ થોડા મહિનાઓ સુધી ઉંચા રહી શકે છે. મતલબ કે હવામાનની શાકભાજીના ઉત્પાદન અને ભાવ પર ઘણી અસર પડે છે. તેથી, આ પડકારોનો સામનો કરવા માટે લાંબા ગાળાની યોજનાઓ બનાવવી પડશે.