સહકારી બેંક શું છે, તે કેવી રીતે કામ કરે છે? જાણો આ સાથે જોડાયેલા દરેક સવાલના જવાબ

માર્ચ 2024 માં, સહકારી મંત્રી અમિત શાહે એક નિવેદનમાં કહ્યું હતું કે આવનારા સમયમાં દરેક શહેરમાં એક શહેરી સહકારી બેંકની સ્થાપના કરવામાં આવશે. એટલું જ નહીં, તેમણે એમ પણ કહ્યું કે શહેરી સહકારી બેંકોએ એટીએમ, ક્રેડિટ/ડેબિટ કાર્ડ ઇશ્યુ, ક્લિયરિંગ સિસ્ટમ અને SLR (સ્ટેચ્યુટરી લિક્વિડિટી રેશિયો) મર્યાદા જાળવવામાં પોતાને આગળ વધારવી જોઈએ.

આવી સ્થિતિમાં, ચાલો આ અહેવાલમાં વિગતવાર સમજીએ કે આ સહકારી બેંક શું છે, તે સામાન્ય બેંકોથી કેટલી અલગ છે અને તેની શા માટે જરૂર હતી?

અર્બન કોઓપરેટિવ બેંક શું છે?

કોઓપરેટિવ બેંક, જેને અર્બન કોઓપરેટિવ બેંક તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે બે શબ્દો, સાહા અને કારીથી બનેલી છે, જેનો અર્થ થાય છે સાથે કામ કરવું. તે એક ખર્ચાળ નાણાકીય સંસ્થા છે જ્યાં તેની માલિકી તેના સભ્યો અને ગ્રાહકો બંને છે.

ભારત જેવા મોટા અને વિકાસશીલ દેશમાં સામાજિક વિકાસ માટે ગ્રામીણ વિસ્તારોનો વિકાસ ખૂબ જ જરૂરી છે. કારણ કે આ દેશની મોટાભાગની વસ્તી ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં જ રહે છે. તેથી જ શહેરી સહકારી બેંકો ભારતના શહેરી અને અર્ધ-શહેરી વિસ્તારોમાં કાર્યરત છે.

આ બેંક કો-ઓપરેટિવ સોસાયટી એક્ટ હેઠળ નોંધાયેલ છે. આ બેંક એવા લોકોને મદદ કરે છે જેમને મુખ્ય પ્રવાહની બેંકિંગ સેગમેન્ટની સેવાઓ મેળવવામાં મુશ્કેલી હોય છે. શહેરી સહકારી બેંકો નાના વ્યવસાયો, વ્યક્તિઓ અને સમુદાયોની બેંકિંગ જરૂરિયાતો પૂરી કરવામાં મદદ કરે છે. આ બેંકની સેવાઓમાં થાપણ ખાતા, લોન, રેમિટન્સ અને અન્ય નાણાકીય ઉત્પાદનો અને સેવાઓનો સમાવેશ થાય છે.

સહકારી બેંક શું છે, તે કેવી રીતે કામ કરે છે? જાણો આ સાથે જોડાયેલા દરેક સવાલના જવાબ

સહકારી બેંકો નો પ્રોફિટ નો લોસના કન્સેપ્ટને અનુસરે છે

આવી સહકારી બેંકો નો પ્રોફિટ નો લોસના કોન્સેપ્ટ પર ચાલે છે. એટલે કે, આ બેંકોનો ઉદ્દેશ્ય કમાણી કરવાનો નથી, તેઓ માત્ર એટલું જ ધ્યાનમાં રાખે છે કે તેમાં એટલા પૈસા આવવા જોઈએ કે ઓપરેશન અથવા કર્મચારીઓના ખર્ચને આવરી શકાય.

તે કેવી રીતે શરૂ થયું, આ બેંકની જરૂર કેમ પડી?

આ બેંકની શરૂઆત પાછળ દાયકાઓ જૂની વાર્તા છે. હકીકતમાં, દાયકાઓ પહેલા, ભારતના ગ્રામીણ લોકો તેમની આર્થિક જરૂરિયાતો પૂરી કરવા માટે જમીનદારો અથવા શાહુકારો પર આધાર રાખતા હતા. બીજી તરફ, આ જમીનદારો પોતાની શરતો પર જરૂરિયાતમંદોને લોન આપતા હતા. એટલે કે, તે મકાનમાલિકે નક્કી કર્યું હતું કે તે લોન પર કેટલા ટકા વ્યાજ લેશે અને પૈસાના બદલામાં તે કયો ગીરો આપશે.

ઘણી વખત વ્યાજ દર એટલો ઊંચો હતો કે તે ચૂકવવામાં સક્ષમ ન હોવાને કારણે લોકો તેમના મકાનો અને જમીન ગુમાવતા હતા. આ સમસ્યા નવી સંસ્થાના જન્મનું કારણ બની.

હકીકતમાં, ધીમે ધીમે લોકો સમજવા લાગ્યા કે મકાનમાલિકો લોન ચૂકવવાના નામે ગમે તે કરી રહ્યા છે. તેથી આ સમસ્યાનો ઉકેલ શોધવા માટે, ગામના લોકોએ એકબીજાની વચ્ચે પૈસા ભેગા કરવાનું શરૂ કર્યું.

આ પૈસા તે એક એવી કમિટીમાં જમા કરાવતો કે જેના સભ્યો પણ તે જ ગામના લોકો હોય અને જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તે કમિટીમાં જમા થયેલા પૈસામાંથી ખૂબ ઓછા વ્યાજે લોન લેતો. જો કોઈ વ્યક્તિએ આ સમિતિઓમાં ડિપોઝિટ કરી તો તેને સારું વ્યાજ પણ મળ્યું. પાછળથી, આ મંડળીઓ સહકારી બેંકો તરીકે ઓળખાવા લાગી.

આ સહકારી બેંકો ખુલવાથી લોકોને માત્ર જમીનદારોના વ્યાજમાંથી જ રાહત મળી નથી, પરંતુ ગામડાના લોકોને પણ બીજો ફાયદો એ મળવા લાગ્યો કે તેઓને અંગ્રેજી અરજી કરવા કે બોલવા અને સમજવા માટે શહેરોની બેંકોમાં જવું પડતું નથી તેમાંથી મુક્તિ મળી છે.

સહકારી બેંક શું છે, તે કેવી રીતે કામ કરે છે? જાણો આ સાથે જોડાયેલા દરેક સવાલના જવાબ

પ્રથમ સહકારી બેંકની સ્થાપના 1889માં થઈ હતી

સત્તાવાર માહિતી અનુસાર, આ પ્રકારની બેંકની સ્થાપના સૌપ્રથમ વર્ષ 1889માં અન્યોન્યા સહકારી મંડળી (ACBL)ના નામે કરવામાં આવી હતી. જેનો પ્રાથમિક હેતુ બરોડાના રહેવાસીઓ માટે શાહુકારો દ્વારા થતા શોષણનો વિકલ્પ પૂરો પાડવાનો હતો. ભારતમાં સ્થપાયેલી તે પ્રથમ સહકારી બેંક હતી. જોકે, અનોન્યા કોઓપરેટિવ સોસાયટીએ 2008માં કામ કરવાનું બંધ કરી દીધું હતું.

સહકારી બેંક બે ભાગમાં વહેંચાયેલી છે

અર્બન કોઓપરેટિવ બેંક- નગરો અને શહેરોમાં ઘણી પ્રાથમિક સહકારી બેંકો છે જેને શહેરી સહકારી બેંકો કહેવામાં આવે છે. આ પ્રકારની બેંક સમુદાયના નાના ઉદ્યોગોને લોન આપે છે.

રાજ્ય સહકારી બેંક- રાજ્ય સહકારી બેંકને રાજ્ય સહકારી બેંક પણ કહેવામાં આવે છે. રાજ્યમાં આવી એક માત્ર બેંક છે અને તે સમગ્ર રાજ્યની તમામ સહકારી બેંકોને નિયંત્રિત કરે છે. સહકારી બેંકો ખેતી સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓને પ્રાથમિકતા આપે છે. એટલે કે, જો તમે ખેતી, પશુપાલન, ડેરી, માછલી ઉછેર જેવી બાબતો માટે લોન લેવા માંગતા હોવ તો આવી સ્થિતિમાં આ બેંકો તમને પ્રાથમિકતા આપે છે.

સહકારી બેંક શું છે, તે કેવી રીતે કામ કરે છે? જાણો આ સાથે જોડાયેલા દરેક સવાલના જવાબ

સહકારી બેંકોનો હેતુ

દેશમાં સહકારી બેંકોનો ઉદ્દેશ્ય ગ્રામીણ ધિરાણ અને સૂક્ષ્મ ધિરાણ પ્રદાન કરવાનો છે. આ સાથે, આ બેંકોએ શાહુકારો અને વચેટિયાઓના વર્ચસ્વને ખતમ કરવામાં ઘણી મદદ કરી છે. સહકારી બેંકનો ઉદ્દેશ્ય ભારતના ગામડાઓમાં રહેતા ખેડૂતો અને સમાજના નબળા વર્ગોને ઓછા દરે લોન આપવાનો છે.

ભારતમાં હાલમાં કેટલી સહકારી બેંકો છે?

સરકારી ડેટા અનુસાર, ભારતમાં હાલમાં કુલ 95,946 સહકારી બેંકો છે.

શું આ બેંકો દેશના આર્થિક વિકાસમાં ભૂમિકા ભજવી શકે છે?

આ સવાલનો જવાબ અમિત શાહે આ વર્ષે માર્ચમાં પોતાના નિવેદન દરમિયાન આપ્યો હતો. તેમણે કહ્યું હતું કે સહકારી બેંકો દેશના આર્થિક વિકાસમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી શકે છે. તેથી, રાષ્ટ્રીય શહેરી સહકારી નાણા અને વિકાસ નિગમનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય શહેરી સહકારી બેંકોની સ્થાપના કરવાનો છે.

બેંકિંગ રેગ્યુલેશન એક્ટનું પાલન કરવામાં અને તેમને વ્યાવસાયિક બનાવવામાં મદદ કરવા.

આ જ નિવેદનમાં અમિત શાહે કહ્યું હતું કે ભારતમાં કુલ 11,000 શાખાઓ સાથે 1,500 થી વધુ શહેરી સહકારી બેંકો છે અને તેમાં 5 લાખ કરોડ રૂપિયાની થાપણો છે. આ કાર્યક્રમમાં સહકાર રાજ્ય મંત્રી બી.એલ. વર્મા, નાણા રાજ્ય મંત્રી ભાગવત કિસનરાવ કરાડ, સહકાર સચિવ આશિષ ભુતાની અને NUCFDCના અધ્યક્ષ જ્યોતિન્દ્ર મહેતા ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.